จากที่ทุกคนทราบกันดีว่าหาดใหญ่ปรากฎชื่อครั้งแรกในประวัติศาสตร์ชาติไทยจากการบันทึกหรือพระราชพงศาวดารในปีพ.ศ.2381 ซึ่งปรากฎชื่อเป็นหลักฐานที่เป็นลายลักษณ์อักษรในเหตุการณ์ปราบกบฎไทรบุรี สมัยรัชกาลที่3
โดยมีชื่อปรากฎในพงศาวดารเมืองสงขลา ฉบับเจ้าพระยาวิเชียรคีรี(บุญสังข์ ณ สงขลา) ฉบับพระยาวิเชียนคีรี(ชม ณ สงขลา) และหนังสือจดหมายหลวงอุดมสมบัติ ปรากฎชื่อ ทุ่งหาดใหญ่ หาดใหญ่ ตำบลท่าหาดใหญ่ ในการปราบกบฎเมืองไทรบุรีเมื่อ พ.ศ.2381 เป็นครั้งแรก ได้มีการบันทึกไว้ว่า มีการรวมพล ตั้งกองทัพ ตั้งกองเสบียงบริเวณหาดใหญ่เพื่อปราบกบฎเมืองไทรบุรี ซึ่งบุกเข้ามาถึงน้ำกระจาย ปลักแรด เขาเก้าเส้ง ฯลฯ เมื่อพ.ศ.2381 แต่ไม่มีการบันทึกเรื่องการสู้รบบริเวณหาดใหญ่
แต่ทั้งนี้ หาดใหญ่มีชื่อปรากฎมาก่อนแล้วจากบันทึกประวัติศาสตร์ของมาเลเซียในปีพ.ศ.2371 โดยหลักฐานเกี่ยวกับประวัติศาสตร์ของเมืองไทรบุรี(เคดาห์) บันทึกไว้ว่าได้ก่อการกบฎยึดเมืองไทรบุรี บุกมาถึงหาดใหญ่เลยไปจนถึงเมืองสงขลาและมีการสู้รบบริเวณหาดใหญ่ เมื่อพ.ศ.2371 และได้บันทึกเรื่องราวกบฎ พ.ศ.2374 รวมทั้งการต่อสู้บริเวณหาดใหญ่ในการปราบกบฎเมื่อ พ.ศ.2381 ไว้ด้วย
(ภาพ: คลองหินเหล็กไฟ ปัจจุบันอยู่ในต.พะตง อ.หาดใหญ่ เหตุการณ์ตอนที่ฝ่ายกบฎยกทัพตรามเข้ามา พระยาสาย พระยายะหริ่ง สู่รบที่หินเหล็กไฟ , ปรากฎบันทึกในจดหมายหลวงอุดมสมบัติ )
จากหลักฐานข้อเขียนทางประวัติศาสตร์ของชาวมาเลเซียเอง จะปรากฎชัดถึงการเอ่ยถึงเมืองหาดใหญ่ในอดีตที่เคยเป็นสมรภูมิการสู้รบของฝ่ายเคดาห์และฝ่ายสยามหลายต่อหลายครั้ง รวมทั้งการก่อกบฎครั้งสุดท้ายของประวัติศาสตร์เคดาห์ ในปี ค.ศ.1838 ที่ฝ่ายกบฎสามารถรุกลึกมาจนถึงเมืองสงขลา แต่หาดใหญ่ก็ยังเป็นสมรภูมิรบที่สำคัญเช่นกัน
ในประวัติศาสตร์ของมาเลเซีย ได้มีการบันทึกความสัมพันธ์กับสยามไว้ในหลายมิติด้วยกัน จึงเป็นอีกหนึ่งหลักฐานสำคัญที่บ่งบอกได้ว่าชื่อหาดใหญ่มีการปรากฎเป็นหลักฐานมาก่อนแล้วในปีพ.ศ.2371
อ้างอิงข้อมูลบทความ : ย้อนอดีตนครหาดใหญ่ นายเถกิงศักดิ์ พัฒโนและคณะ โครงการรวบรวมประวัตินครหาดใหญ่ โดยเทศบาลนครหาดใหญ่
ศาลเจ้าพ่อทวดหมอน สิ่งศักดิ์สิทธิ์คู่ตำบลคูขุด อ.สทิงพระ
2 มีนาคม 2568 | 267เรื่องเล่าจากความทรงจำบ้านท่าแช สู่ตำบลคลองอู่ตะเภาในปัจจุบัน
2 มีนาคม 2568 | 210ความรู้คู่การเวลา...ศึกษาหนังสือบุดโบราณ ณ วัดยางทอง(สะเดา)
2 มีนาคม 2568 | 198รอยศรัทธาเส้นทางละสังขารหลวงปู่ทวด สู่การสร้างเจดีย์ชัยมงคลโพธิสัตโต บนยอดเขาชายแดนไทย-มาเลเซีย ณ บ้านประกอบ
23 กุมภาพันธ์ 2568 | 175ศรัทธาบารมี หลวงพ่อแปลง วัดควนลัง
23 กุมภาพันธ์ 2568 | 249องค์ปู่ฤาษี...สัญลักษณ์ของอำเภอควนเนียง ประติมากรรมที่ผู้คนให้ความเคารพและเลื่อมใสศรัทธา
23 กุมภาพันธ์ 2568 | 237เปิดประวัติ...บ้านทุ่งแหลเหนือ ต.นาหมอศรี อ.นาทวี
16 กุมภาพันธ์ 2568 | 270ย้อนรอยเสด็จองค์ร.9 และราชินี ชมวิถีชีวิตผู้คนในอดีตผ่านพิพิธภัณฑ์พื้นบ้านอำเภอรัตภูมิ
16 กุมภาพันธ์ 2568 | 255