จากที่ทุกคนทราบกันดีว่าหาดใหญ่ปรากฎชื่อครั้งแรกในประวัติศาสตร์ชาติไทยจากการบันทึกหรือพระราชพงศาวดารในปีพ.ศ.2381 ซึ่งปรากฎชื่อเป็นหลักฐานที่เป็นลายลักษณ์อักษรในเหตุการณ์ปราบกบฎไทรบุรี สมัยรัชกาลที่3
โดยมีชื่อปรากฎในพงศาวดารเมืองสงขลา ฉบับเจ้าพระยาวิเชียรคีรี(บุญสังข์ ณ สงขลา) ฉบับพระยาวิเชียนคีรี(ชม ณ สงขลา) และหนังสือจดหมายหลวงอุดมสมบัติ ปรากฎชื่อ ทุ่งหาดใหญ่ หาดใหญ่ ตำบลท่าหาดใหญ่ ในการปราบกบฎเมืองไทรบุรีเมื่อ พ.ศ.2381 เป็นครั้งแรก ได้มีการบันทึกไว้ว่า มีการรวมพล ตั้งกองทัพ ตั้งกองเสบียงบริเวณหาดใหญ่เพื่อปราบกบฎเมืองไทรบุรี ซึ่งบุกเข้ามาถึงน้ำกระจาย ปลักแรด เขาเก้าเส้ง ฯลฯ เมื่อพ.ศ.2381 แต่ไม่มีการบันทึกเรื่องการสู้รบบริเวณหาดใหญ่
แต่ทั้งนี้ หาดใหญ่มีชื่อปรากฎมาก่อนแล้วจากบันทึกประวัติศาสตร์ของมาเลเซียในปีพ.ศ.2371 โดยหลักฐานเกี่ยวกับประวัติศาสตร์ของเมืองไทรบุรี(เคดาห์) บันทึกไว้ว่าได้ก่อการกบฎยึดเมืองไทรบุรี บุกมาถึงหาดใหญ่เลยไปจนถึงเมืองสงขลาและมีการสู้รบบริเวณหาดใหญ่ เมื่อพ.ศ.2371 และได้บันทึกเรื่องราวกบฎ พ.ศ.2374 รวมทั้งการต่อสู้บริเวณหาดใหญ่ในการปราบกบฎเมื่อ พ.ศ.2381 ไว้ด้วย
(ภาพ: คลองหินเหล็กไฟ ปัจจุบันอยู่ในต.พะตง อ.หาดใหญ่ เหตุการณ์ตอนที่ฝ่ายกบฎยกทัพตรามเข้ามา พระยาสาย พระยายะหริ่ง สู่รบที่หินเหล็กไฟ , ปรากฎบันทึกในจดหมายหลวงอุดมสมบัติ )
จากหลักฐานข้อเขียนทางประวัติศาสตร์ของชาวมาเลเซียเอง จะปรากฎชัดถึงการเอ่ยถึงเมืองหาดใหญ่ในอดีตที่เคยเป็นสมรภูมิการสู้รบของฝ่ายเคดาห์และฝ่ายสยามหลายต่อหลายครั้ง รวมทั้งการก่อกบฎครั้งสุดท้ายของประวัติศาสตร์เคดาห์ ในปี ค.ศ.1838 ที่ฝ่ายกบฎสามารถรุกลึกมาจนถึงเมืองสงขลา แต่หาดใหญ่ก็ยังเป็นสมรภูมิรบที่สำคัญเช่นกัน
ในประวัติศาสตร์ของมาเลเซีย ได้มีการบันทึกความสัมพันธ์กับสยามไว้ในหลายมิติด้วยกัน จึงเป็นอีกหนึ่งหลักฐานสำคัญที่บ่งบอกได้ว่าชื่อหาดใหญ่มีการปรากฎเป็นหลักฐานมาก่อนแล้วในปีพ.ศ.2371
อ้างอิงข้อมูลบทความ : ย้อนอดีตนครหาดใหญ่ นายเถกิงศักดิ์ พัฒโนและคณะ โครงการรวบรวมประวัตินครหาดใหญ่ โดยเทศบาลนครหาดใหญ่
ย้อนชมภูมิปัญญาการทำขวัญข้าว สู่การสร้างวงเวียนพระแม่โพสพ ศูนย์รวมจิตใจชาวระโนด
8 มิถุนายน 2568 | 582เปิดที่มาชุมชนประวัติศาสตร์ บ้านควนจง (นาหม่อม)
8 มิถุนายน 2568 | 916วิถีมุสลิมบ้านดอนขี้เหล็ก "ประเพณีการทูนพานอาหาร" ที่มีประวัติศาสตร์ยาวนานกว่า 100 ปี
8 มิถุนายน 2568 | 632เปิดตำนาน...ที่มาชื่อบ้านบ่อแดง อ.สทิงพระ
25 พฤษภาคม 2568 | 1,340ของดีของหรอยท่าเลออก ตลาดริมทางของผู้สัญจรผ่าน ณ สามแยกบ่อทราย (ปากรอ)
25 พฤษภาคม 2568 | 3,661ตำนานทวดเข้...ทวดขุนดำ-ทวดแขนลาย แห่งสายน้ำคลองท่าม่วง อ.ควนเนียง
25 พฤษภาคม 2568 | 2,219ร่องรอยจากอดีต พิพิธภัณฑ์วัดท่าช้าง(บางกล่ำ)
18 พฤษภาคม 2568 | 949เจ้าบ่าวน้อยแห่งควนเขาสูง : วีรบุรุษชุมชนท้องถิ่น บ้านพรุเตาะ ต.ทุ่งใหญ่
18 พฤษภาคม 2568 | 2,394